Athena’s syntax van Afhankelijkheid: in gesprek met Rudi Audiens

Angst is in allerlei vormen aanwezig bij jongeren. Radicalisering blijkt soms een – fout – antwoord op deze angst. We willen de reden daarvan onderzoeken en trachten een verband te leggen tussen angst en cultuur en nagaan wat we kunnen leren uit die emotie. Kunstprojecten bieden de mogelijkheid aan leerlingen om hun angsten kwijt te kunnen. De leerlingen leren van elkaar en van leraars, maar die beleving werkt ook in de omgekeerde richting. Professionele kunstenaars hebben bovendien een eigen verhaal te vertellen dat jongeren stimuleert om zich open te stellen en zich volledig in te zetten. Creatieve expressie is niet alleen een mensenrecht. Het helpt jongeren om op vrije basis te leren over henzelf en hun hele omgeving.

Een heel concreet voorbeeld illustreert dit treffend: een erg gelovige leerling, met een lange baard en in een djellaba gekleed kwam in de periode van de Syrische burgeroorlog zo naar school en riep automatisch vragen op over een mogelijke radicalisering. Tijdens een workshop stop motion werd duidelijk dat hij zelf eigenlijk erg angstig was: hij voelde zijn identiteit gestolen door het terrorisme. Hij meende dat die al te vaak vereenzelvigd werd met zijn uiterlijk terwijl hij vond dat hij zich gewoon als een gelovige gedroeg en dat andere mensen hún angsten op hem projecteerden. Dat was voor hem een zware last om dragen. Hij had zijn gevoel voordien nooit onder woorden kunnen brengen.

Athena-syntax

Het GO! Koninklijk Atheneum van Antwerpen waar ik met een opleiding tot bioloog gedurende vele jaren als leraar wetenschappen verbonden was, telt onder haar leerlingen niet minder dan 60 nationaliteiten. Sommigen van die leerlingen zijn overtuigde gelovigen terwijl anderen dat helemaal niet zijn. Een interlevensbeschouwelijke dialoog tussen leraars en leerlingen vormt niet alleen een deel van onze opdracht, maar biedt ook de uitgelezen kans om van gedachten te wisselen en samen te werken met leraars van de diverse disciplines. De verschillende schoolvakken vertegenwoordigen immers elk een specifieke manier om onze leefwereld te bekijken. Het samenleven tussen mensen, de onderlinge afhankelijkheid en bindende onbetwistbare basiswaarden staan daarbij centraal. Bovendien is het Atheneum een pilootschool voor het nieuwe vak actief burgerschap.

In onze school waren enkele leerkrachten vanaf het begin van de eeuw over deze thema’s aan het nadenken. Toen Karin Heremans in 2001 directeur werd, zag ze – na 15 jaar vakoverschrijdend lesgeven in de!Kunsthumaniora – bovendien een rol weggelegd voor kunstprojecten om radicalisering tegen te gaan. In 2010-2011 resulteerde in de oprichting van de denktank Athena’s syntax van Afhankelijkheid. In 2011 zagen we de tentoonstelling “A Syntax of Dependency:” in het M HKA (2011) van de modernistische Britse Liam Gillick en de Amerikaanse Lawrence Weiner. Zij plaatsten dialoog boven hiërarchie en wilden een cultuur van dialoog teweeg brengen tussen generaties, artistieke culturen, paradigma’s, artistieke autonomie en heteronomie, verschillende opvattingen over kunst en kunstenaarschap. Daarin herkenden we dadelijk onze eigen school en de open ruimte die wij hiervoor willen bieden. Daarom richtten we in 2010-2011 de denktank Athena’s syntax van Afhankelijkheid op in onze school. Daarmee willen we een horizontale dialoog tussen wetenschap, levensbeschouwing en kunst tot stand te brengen. Aanvankelijk bestond die denktank uit de leraars wetenschappen, levensbeschouwing en kunst. Later kwamen er leraars geschiedenis, Nederlands en plastische opvoeding bij. Daardoor ontwikkelden we nieuwe artistieke projecten. Er ontstond  zelfs een traject over de zes leerjaren waarbij we beetje voor beetje het idee van “syntax” meegeven.  Zo ontwikkelden we een leerlijn “ontdekken, ontmoeten, ontplooien”. Leerlingen leren kritisch openstaan voor nieuwe ideeën, zich durven blootgeven in kunstprojecten, hand in hand gaan met alle levensbeschouwelijke en wetenschappelijke vakken, ontwikkelen van sociale vaardigheden en actief burgerschap. De leerlijn is gekoppeld aan eindtermen en leerplandoelen. Ons doel is om daarbij  vakoverschrijdend te werken en het hokjes-denken te doorbreken. We werken ook samen met externe partners zoals het M HKA te Antwerpen en we nodigen tevens professionele kunstenaars uit om met de leerlingen vorm te geven aan de projecten. We kozen voor een multidisciplinaire aanpak waardoor onze leerlingen kunnen vaststellen dat de leraar biologie samen met de leraar islamitische godsdienst een harmonieus team vormt. De keuze van directeur Heremans om voor de realisatie van dit project volledige ondersteuning te bieden, heeft in een niet te onderschatten mate bijgedragen tot het succes van Athena-syntax.

Angst en cultuur

De leerlijn van Athena-syntax zet in de eerste graad in op de zelfontdekking, in de tweede graad de ontdekking van de andere en tenslotte wordt in de derde graad de koppeling met de maatschappij gemaakt. Zo willen we onze leerlingen leren inzien dat angst een basale emotie is, die niet gebonden is aan cultuur maar evolutionair dient om te overleven in de natuur. Zo kunnen onze leerlingen beseffen dat eraan ontsnappen onmogelijk is en dat je met de angst die je overvalt kan leren omgaan. Een artistieke omgeving is niet bedreigend én laat ongeremd gedrag toe, waardoor leerlingen een beroep kunnen doen op capaciteiten waarvan ze nog nooit gebruik moesten maken om de boodschap die zij willen brengen te articuleren. Kunst communiceert immers met en via de zintuigen, op een manier die de beperkingen van de taal overstijgt, en leert jongeren tussen de regels lezen en interpreteren.

Onderzoeker Stijn Sieckelinck, verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam en Universiteit Utrecht, is sinds vorig schooljaar gestart met een wetenschappelijk onderzoek naar de resultaten van Athena-syntax, waarbij hij per graad effectmeting opzet om in te schatten wat leerlingen bij iedere meting hebben bereikt en welke vorderingen ze gemaakt hebben. We zijn erg benieuwd naar zijn conclusies.

Kunst, reflectie en de vorming van een complexe identiteit

Kunst biedt een veilige ruimte om te reflecteren, jezelf en anderen vanuit nieuwe invalshoeken te leren kennen, waardoor identiteit op een creatieve manier aan bod komt. Onze leerlingen krijgen de kans om een gezond zelfbewustzijn te ontwikkelen in een wereld die gevuld is met onzekerheid. Wanneer een overtuigend, radicaal discours dreigt om jongeren te overhalen, moet je alternatieve positieve geluiden laten horen. Daarom vinden wij dat kunst heel belangrijk is. In dat opzicht zijn wij overtuigd dat een cruciale rol is weggelegd voor de kunsten. De sociaaleconomische en culturele achtergrond van onze leerlingen maakt ook dat kunst niet automatisch van hun leven deel uitmaakt. Wij hechten hier belang aan en niet enkel in de eerste graad.

De vernieuwde eindtermen burgerschap, die vanuit een Europees referentiekader vertrekken, zullen belangrijke evaluatiecriteria worden voor de component burgerschap.

Heel wat moeilijke onderwerpen kunnen dank zij kunst bespreekbaar worden gemaakt, en er kan een koppeling worden tot stand gebracht tussen levensbeschouwing, taal, media, burgerschap en wetenschappen. We organiseren workshops beeldhouwen, fotografie, grafiek, installatiekunst, muziek, schilderen e.a. . Die workshops zijn niet vrijblijvend. Het is steeds de bedoeling om artistiek en creatief aan de slag te gaan met de specifieke uitdagingen die zich op school stellen. Zo kan een gelovige Islamitische jongere niet alleen op technisch vlak vaardig worden om een filmpje in elkaar te steken. Hij leert ook zijn eigen leefwereld, waarin geloof centraal staat, onder woorden brengen. Tezelfdertijd kan ook de evolutieleer bespreekbaar worden. Als kunstenaar leert hij immers begrijpen met welke aangepaste ‘bril’  hij naar de wereld kijkt. Die bril vergelijkt hij met de manier waarop levensbeschouwing, kunst en wetenschappen de wereld verbeelden. Het draait hem hier om culturele reflectie waarbij betekenisgeving centraal staat en die het gesprek over moeilijkere onderwerpen mogelijk maakt. Zodanig wordt niet alleen vertrouwen maar ook een openheid gecreëerd die vertrouwen inspireert. Gedeelde waarden kunnen worden gearticuleerd en zo kan een complexe identiteit kansen krijgen, zelfs bij leerlingen die daar aanvankelijk weinig voor openstonden. Om onnodige weerstanden door vooroordelen te voorkomen hoeden we er ons in de praktijk wel voor om zo min mogelijk beladen begrippen zoals radicalisering, of zelfs cultuur en samenwerken te gebruiken.

Uitdagingen voor het team

De projecten in onze school ontstonden organisch, zonder dat het CiS-kader bij iedereen gekend was. Nadat we dit leerden kennen gaf het ons vertrouwen. We kregen bevestiging dat we juist bezig waren en nog steeds zijn, maar tezelfdertijd dat we steeds kritisch voor onszelf moeten blijven. De noden van de leerlingen om te kunnen vernieuwen en te groeien staan voorop. Het hoofddoekendebat was enkele jaren geleden een ‘hot topic’ op school maar deze discussie ondertussen geëvolueerd. Vandaag staan we voor andere uitdagingen.

Een school houdt de vinger aan de pols van de maatschappelijke evoluties, wat het niet altijd even makkelijk maakt. Want het schoolteam wordt dan ook als eerste geconfronteerd met nieuwe problematiek die leeft bij leerlingen. Gelukkig heeft het “samen de schouders zetten” onder een project ook vriendschapsbanden tussen leraars in de hand gewerkt en zijn onderwerpen onderling sindsdien bespreekbaar geworden, zelfs buiten de school. We  hebben ons een levenshouding aangemeten waarbij we ervan uitgaan dat al wat we doen,  nu eenmaal bij onze opdracht hoort.

Een recent vernieuwingsproject in onze school was maar mogelijk dank zij het voorgaand baanbrekende werk van de werkgroep Athena-syntax. Vanaf dit schooljaar kunnen leerlingen van de eerste graad die meer uitdagingen zoeken voor wetenschappen, wiskunde of programmeren kiezen voor STEAM (Science, Technology, Engeneering, Arts & Mathematics). Door bewust de koppeling te maken met Athena-syntax en de leerlijn burgerschap, gaan we verder en breder dan louter utilitaire creativiteit. Er is voldoende ruimte voorzien voor verbeelding en reflectie, essentiële begrippen voor culturele vorming.

De verschillende vakken in de school bieden de leerling een specifieke manier om naar de wereld te kijken en reiken de instrumenten aan die ze nodig hebben om hun verdere levenspad veilig te bewandelen. Kunst en creatie krijgen daarbij in onze school een voorname plaats, niet allen als spiegel van ons zijn, maar tevens als sublimerende en zelfs verhelderende factor.

Interview: Katrien Van Iseghem (Cultuurkuur – Cultuur in de spiegel)

Tekst: Jan Leyers (Cultuurkuur – Cultuur in de spiegel)